Bezpośrednia demokracja ateńska a współczesna demokracja pośrednia.
Powszechnie wiadomo, że demokracja, ustrój który opanował do dziś większość państw cywilizacji łacińskiej, swym rodowodem sięga do starożytnej Grecji, dokładniej - do Aten. Niejednokrotnie słyszy się opinię, że "do tej pory ludzkość nie wynalazła lepszego ustroju". Można tu polemizować.
Istotną kwestią jest natomiast fakt, iż czasy antyczne i nam współczesne dzieli ponad 2500 lat. Nie sposób zatem przekładać wizję demokracji starożytnych na naszą rzeczywistość.
Filary, na których opierał się ów ustrój w Atenach różnią się od filarów jego współczesnego oblicza. Mimo to chętnie upatrujemy podobieństw, wskazujących na budzącą dumę ciągłość praktykowania tego modelu życia społecznego. Na czym polegały wspólne cechy i odmienności demokracji dziś i w okresie klasycznym z naciskiem na sztandarowe cnoty im towarzyszące.
Demokracja Ateńska
Starożytna Grecja była zdominowana przez monarchie. Wiodącą rolę wśród nich odgrywała silnie scentralizowana, zmilitaryzowana diarchia spartańska. W opozycji do skrajnego podporządkowania człowieka państwu stała właśnie demokracja ateńska. Zaskakujące jest, że w tak bliskim sąsiedztwie istniały aż tak różne od siebie idee polityczne. Konfrontacja była nieunikniona. Co zatem miał do zaoferowania przeciętnemu Hellenowi system ateński? Dlaczego to on jest gloryfikowany? Przede wszystkim szersza grupa społeczna miała wpływ na decyzje podejmowane przez kraj. Warstwą uprzywilejowaną politycznie byli w Atenach mężczyźni, którzy w wieku 18-20 lat zostali "przeszkoleni obywatelsko". Prawa głosu nie mieli: cudzoziemcy (ludność napływowa do Aten), niewolnicy i kobiety. Możliwość zrobienia kariery politycznej zawsze wydaje się atrakcyjniejsza od poddaństwa wobec władcy.
Demokracja ateńska była demokracją bezpośrednią. Uprawnieni obywatele w drodze głosowania decydowali o sprawach wspólnoty. Aby zachęcić ludzi do uczestnictwa, wypłacano im tak zwane "diety" za odstąpienie od codziennych zajęć na rzecz wspólnego dobra. Nie istniały wtedy formalne ciała polityczne na podobieństwo współczesnych partii. Niemniej jednak, dla lepszej sprawności systemu, powoływano radę złożoną z 500 szanowanych mężczyzn w wieku powyżej 30 lat. Nie mieli oni jednak władzy przedstawicielskiej, która była wówczas pojmowana za atrybut oligarchii.
Głosowanie odbywało się w prosty sposób. Podczas wiecu, który miał miejsce mniej więcej co 10 dni, wyrażenie aprobaty dla forsowanego pomysłu polegało na przechodzeniu na lewą stronę placu zgromadzeń. Podczas podejmowania ważniejszych decyzji wymagano kworum.
Istotnym elementem demokracji ateńskiej była kadencyjność urzędów. Zapobiegało to zgromadzeniu zbytniej władzy w rękach jednego człowieka. Dodatkowo należy wspomnieć o metodzie "samooczyszczania", czyli o ostracyzmie - wykluczeniu (sądzie skorupkowym). Metoda polegała na zapisywaniu na fragmencie rozbitej amfory imienia osoby podejrzanej o spiskowanie przeciw racji stanu. Osoba, która okazała się być najbardziej niesławna poddawana była wygnaniu z kraju.
Przyglądając się temu systemowi, można wywnioskować, że wartościami-filarami dla niego były: wspólne dobro, zaangażowanie, wspólne podejmowanie decyzji (zatem i zbiorowa odpowiedzialność za konsekwencje, więc w praktyce niczyja), samozachowawczość (system wypracował metody samoobrony). Jest to dość wąskie spektrum wobec wartości kojarzonych z demokracją współcześnie, aczkolwiek stanowi dziś jej fundamentalne zasady.
Demokracja współczesna
Moda na demokrację odżyła Europie po długim czasie. Wyrazem demokratyczności państwa stał się parlament. Pierwsze kroki w tym kierunku postawiła Anglia. Parlament okazał się być niewystarczający by zaspokoić obywatelskie potrzeby pomijanych do tej pory warstw społecznych. Polityka plutokracji niesiona z Rewolucją Francuską zburzyła skostniały ład międzynarodowy, oparty na sakralizowanej władzy monarszej. Do naszych czasów demokrację ukształtowały jeszcze takie czynniki jak: konstytucje, uwłaszczenie chłopów, emancypacja kobiet, zniesienie apartheidu i wiele innych. Nie da się mówić dziś o demokracji bez odwołania się do szeregu wydarzeń, jakie wyklarowały jej współczesne standardy. Bez tego wpadamy w pułapkę propagandy i pustych frazesów, czego najlepszym dowodem jest nazwa jednego z totalitarnych krajów - Koreańska Republika Ludowo-Demokratyczna.
Jak wyglądają te standardy? Modelowymi przykładami są kraje Zachodu. Demokracja oferuje w nich prawo do swobody wyznania i światopoglądu, wolność słowa, poszanowanie mniejszości, jawność, udział w życiu społecznym bez dyskryminacji (prawa wyborcze mają wszyscy pełnoletni obywatele, poza szczególnymi przypadkami określonymi w ustawach), bierne i czynne prawo wyborcze, trójpodział władzy (dodatek autorstwa Monteskiusza, XVIII wiek), przedstawicielstwo - demokracja pośrednia (zawodowi politycy, partie i szerszy wachlarz stronnictw) etc.
Z racji istnienia wielu państw demokratycznych, nie można wymienić jednolitych zasad, jak to było w przypadku pojedynczej demokracji ateńskiej. Różne modele demokracji zależą od specyfiki danego kraju, od zależności historycznych po czynniki ekonomiczne. Wiele powstałych w przeszłości ideologii napiętnowało oblicze demokracji. Nie wyobrażamy sobie już parlamentu bez podziału na konserwatystów, liberałów, socjalistów itp.
Trudno też mówić o wielkim zaangażowaniu społeczeństwa w budowanie demokracji. Frekwencja na wyborach nadal pozostawia wiele do życzenia. Jednocześnie nie każde państwo może sobie pozwolić na demokrację bezpośrednią (wymaga to dużego zaufania do społeczeństwa i wysokiego poziomu rozwoju, jak na przykład w Szwajcarii).
Wartości współczesnej demokracji są dużo liczniejsze od wartości demokracji antycznej. Historyczny dorobek cywilizacji sprawił, że ustrój ten kojarzymy z: hasłami Rewolucji Francuskiej - "wolność, równość, braterstwo", tolerancją, pluralizmem, emancypacją jednostki w opozycji do kolektywu. Do tego oczywiście należy dodać filary znane ze starożytności.
Jak widać, wartości obu demokracji pokrywają się ze sobą jedynie w takim stopniu, w jakim odwoływano się do wzorca Aten w czasach nowożytnych i współczesnych. Niezliczony szereg wydarzeń ukształtował szersze i mniej oczywiste warunki istnienia demokracji. Entuzjazm wobec pięknych haseł często ginie dziś wraz z idealizmem, w huku karabinów i rakiet. Należy jednak pamiętać, że człowiek mimo to starał się osiągnąć konsensus społeczny, stworzyć system zadowalający każdego, dający maksymalny wpływ obywatela na swoje życie w społeczeństwie. Właśnie to staranie daje nadzieję, że nie jesteśmy skazani na zagładę w bratobójczej walce o władzę.
Źródła:
